ΣΤΑΥΡΟΣ: στο σταυροδρόμι του χρόνου (βιβλιοπαρουσίαση)

Ρίτας Τσιντίλη-Βλησμά

ΣΤΑΥΡΟΣ

στο σταυροδρόμι του χρόνου

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ από τον Σπύρο Σ. Κουβαρά, Φιλόλογο, Γλωσσολόγο και επιμελητή κειμένων

Το δίτομο έργο της εκλεκτής συμπατριώτισσάς μας Ρίτας Τσιντίλη-Βλησμά με τίτλο «ΣΤΑΥΡΟΣ, στο σταυροδρόμι του χρόνου», που σήμερα έχουμε την τιμή και τη χαρά να παρουσιάζουμε, αποτελεί καρπό δεκαετιών μόχθου της συγγραφέως για την συλλογή και ταξινόμηση ενός υλικού απέραντου σε θεματολογία και όγκο (κείμενα, φωτογραφίες, πηγές) – μόχθος που απέδωσε τους δύο πλούσιους τόμους που σήμερα με ικανοποίηση υποδεχόμαστε. Μια έκδοση απαιτητική, που διεκπεραιώθηκε με επιτυχία από τις εκδόσεις Σταύρος Καρούσος, όπως αμέσως θα διαπιστώσει κάθε αναγνώστης.

Την έκδοση του έργου ανέλαβε και χρηματοδότησε ο Κοινωφελής Όμιλος Σταυρού, χάρη στην αξιέπαινη απόφαση του οποίου το χωριό μας αποκτά σήμερα αυτό το μνημειώδες έργο. Και η πρωτοβουλία αυτή του Ομίλου Σταυρού θα εκτιμηθεί αυξητικά με το πέρασμα του χρόνου, διότι:

Τις τελευταίες δεκαετίες, δύο παράγοντες:

1) η διακοπή της προφορικής παράδοσης από γενιά σε γενιά, που διήρκεσε για αιώνες, και

2) η αποδημία,

έχουν επιφέρει την απότομη διακοπή της πολιτιστικής συνέχειας των τοπικών κοινωνιών – ένα φαινόμενο που είναι απόρροια του σύγχρονου τρόπου ζωής και δεν παρατηρείται μόνο στην Ιθάκη. Έτσι, πρότυπα και συμπεριφορές ζωής, έθιμα, αξίες, αντιλήψεις, τρόποι βιοπορισμού και κώδικες επικοινωνίας που επιβίωσαν –εξελισσόμενοι– για αιώνες ή ακόμα και χιλιετίες, διακόπτονται βίαια μέσα στο χρονικό διάστημα μίας γενιάς – στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Ύστερα επιζούν μόνο σαν ανάμνηση για 1-2 γενεές, μέχρι να περάσουν στην οριστική λήθη.

Ενάντια σε αυτήν τη λήθη ορθώνεται το παρόν έργο. Και έχει τεράστια σημασία ότι το έργο αυτό εκδίδεται σήμερα – καθώς μια παρόμοια προσπάθεια στο μέλλον θα καθίστατο αδύνατη.

Η αξία του έργου αυτού είναι ακόμα μεγαλύτερη, διότι γράφεται από κάποιον που είναι ο ίδιος φορέας αυτής της παράδοσης (όπως είναι η Ρίτα) και όχι από έναν απλό παρατηρητή-καταγραφέα της.

Κατάπληξη και θαυμασμό προκαλεί το εύρος των θεμάτων που καλύπτει το παρόν έργο της Ρίτας. Στους δύο τόμους του, που αποτελούν ένα αδιαίρετο σύνολο, περιλαμβάνονται όλες οι πτυχές της κοινωνίας μας, με τις εκδηλώσεις της στις καλές μα και στις δύσκολες στιγμές. Ιστορικά, κοινωνιολογικά, εκκλησιαστικά, εκπαιδευτικά, αρχαιολογικά και αθλητικά θέματα, τα έθιμα και η καθημερινή ζωή των κατοίκων, που όλα μαζί συνθέτουν την ιστορία του χωριού μας μέσα στους προηγούμενους αιώνες και μέχρι τις μέρες μας.

Πηγές του έργου είναι, μαζί με τις πολλές και σπάνιες φωτογραφίες, το άφθονο πρωτογενές υλικό – έγγραφα, κείμενα, επιστολές, ανταποκρίσεις, μαρτυρίες (έγγραφα της Κοινότητας Σταυρού, βιβλία εκκλησιαστικών επιτροπών, συμβόλαια, προικοσύμφωνα, διαθήκες).

Μέσα από τις σελίδες των δύο βιβλίων της Ρίτας ξετυλίγονται γνωστές και (ως επί το πλείστον) άγνωστες πληροφορίες για την ιστορία του χωριού μας και εντυπωσιακές λεπτομέρειες-στιγμές από το διάβα του χωριού μας στον χρόνο: οι απαρχές του οικισμού, η οικιστική και δημογραφική εξέλιξή του, η ονομασία «Σταυρός». Οι παλιοί συνοικισμοί – Στελατάτα, Ευγερέτη, Αποστολάτα, Καλύβια. Πώς οικοδομήθηκε ο κεντρικός Σταυρός. Διοικητική οργάνωση και λειτουργία της Κοινότητας. Πρόεδροι και συμβούλια της Κοινότητας. Δημόσια κτήρια, καταστήματα, καφενεία του κεντρικού Σταυρού. Οικονομική, επαγγελματική και εμπορική άνθηση (όπου εντύπωση προκαλούν οι διαφημίσεις των καταστημάτων του Σταυρού σε φυλλάδιο της δεκαετίας του 30!). Η πορεία του Σταυρού και των κατοίκων του μέσα από τις διάφορες φάσεις της ιστορίας: Αγγλοκρατία, Ένωση, Αποδημία, Βαλκανικοί Πόλεμοι, Α’ Παγκόσμιος, Εποχή Μεσοπολέμου, Β’ Παγκόσμιος, Κατοχή, Αντίσταση, Απελευθέρωση, Σεισμοί, νέα Αποδημία...

Δίπλα όμως στην επίσημη ιστορία του Σταυρού, έχουμε πάρα πολλές πληροφορίες για την καθημερινή ζωή του χωριού μας, πληροφορίες που ανασυστήνουν τον τρόπο ζωής και σκέψης των παλαιότερων κατοίκων, και για αυτό έχουν τεράστια λαογραφική αλλά και διδακτική αξία: τοπωνύμια για τις γειτονιές του Σταυρού: τα Σπετσεράτα, τα Σκιωτάτα, τα Σταθουλάτα, τα Κοντογιωργάτα, τα Παράτα... Σταυριώτικα σπίτια: το εξαρχαίικο σπίτι, το σορέικο... Χαρακτηριστικές γωνιές του Σταυρού, όπως η Πέτρα στην Πλατεία και το σπίτι Παπαδόπουλου-Τσίνη που έκαψαν στην Κατοχή οι Γερμανοί γιατί έκαναν σε αυτό συγκεντρώσεις οι αντιστασιακοί. Και ακόμα: οι σπηλιές του Σταυρού, τα ρυάκια, οι βοροί, τα αλώνια, τα πηγάδια – που κι αυτά έχουν όνομα(!): το κουβαραίικο πηγάδι, το κωστανταίικο, το γολογγαίικο, τα δημόσια πηγάδια στην Ασπροσυκιά και το μπιλιουρέικο, το μπαλαίικο… Αλλά και ονομαστά δέντρα του Σταυρού, που ακόμα και σήμερα χρησιμοποιούνται σαν τοπωνύμια: ο Πλάτανος στην Πόλη, η Κουτσουπιά στην Πλατεία, το Περνάρι του Δικούνη…

Οι δύο τόμοι του Σταυρού προσφέρουν πολλά ονοματολογικά και δημογραφικά στοιχεία, που θα φανούν πολύ χρήσιμα σε κάθε σχετική αναζήτηση – στοιχεία που αντλήθηκαν από έγγραφα όπως το μητρώο αρρένων του 1839, εκλογικοί κατάλογοι, απογραφή των κατοίκων από το 1865 και εξής (αμέσως μετά την Ένωση και πριν αρχίσει η μεγάλη αποδημία και η μείωση του πληθυσμού). Ακόμα δίνονται τα ονόματα των κατοίκων και τα παρατσούκλια τους, αλλά και τα επαγγέλματα του Σταυρού, μέσω των οποίων παρουσιάζεται η διάρθρωση της κοινωνίας μας σε όλο το φάσμα της: ψαράδες, έμποροι, μαραγκοί, χτίστες, ράφτες, συμβολαιογράφοι, δάσκαλοι, γιατροί.

Στα αρχαιολογικά θέματα του έργου της Ρίτας περιλαμβάνονται: Οι ανασκαφές στον Σταυρό από τη δεκαετία του 30 έως σήμερα, μέσα από δημοσιεύσεις της ίδιας, αλλά και από μελέτες-ανακοινώσεις των Άγγλων αρχαιολόγων της δεκαετίας του 30. Η ίδρυση του Μουσείου Σταυρού, το 1931. Η ιστορία της επιγραφής της Αρεδάτιδος – αλλά και οι ανεπίσημες και (ως επί το πλείστον) επιζήμιες αρχαιολογικές έρευνες κατά τους προηγούμενους αιώνες.

Στην εκκλησιαστική ενότητα περιλαμβάνονται οι εκκλησίες και τα εξωκλήσια του χωριού μας, το χρονικό της ίδρυσης των εκκλησιών μας, οι ιερείς και οι ψάλτες που υπηρέτησαν σε αυτές, κατάλογοι ιερών σκευών από τα εκκλησιαστικά αρχεία.

Η θεματολογία του έργου εξαπλώνεται και στις εκπαιδευτικές και πολιτιστικές πλευρές της κοινωνίας μας: Τα σχολεία του Σταυρού, οι δάσκαλοι που δίδαξαν σε αυτά, φωτογραφίες με δασκάλους και μαθητές. Και ακόμα: Σταυριώτες που διέπρεψαν στα Γράμματα, όπως ο κορυφαίος ελληνιστής Παναγής Λεκατσάς και ο Δώρης Κουβαράς (δημοσιεύεται ολόκληρο το θεατρικό έργο του «Η Πάβισκα», που έγραψε σε ηλικία 22 ετών, και που δεν σώζεται πουθενά αλλού, το οποίο παρουσιάστηκε από νεαρούς Σταυριώτες και Σταυριωτοπούλες τη δεκαετία του 20 με σκοπό την συγκέντρωση χρημάτων υπέρ της οικοδόμησης του ναού του Σωτήρα).

Επίσης εξιστορείται η ίδρυση (το 1931) και η πορεία του Κοινωφελούς Ομίλου του χωριού μας, η ίδρυση και η ιστορία του αθλητικού συλλόγου της Βορείου Ιθάκης, που έχει έδρα του τον Σταυρό, ΟΔΥΣΣΕΑΣ. Και γίνεται αναφορά στους Σταυριώτες που διακρίθηκαν στον καλλιτεχνικό, στον λογοτεχνικό και στον αθλητικό χώρο.

Οι ανταποκρίσεις από τον Σταυρό σε εφημερίδες της εποχής (περιλαμβάνονται ανταποκρίσεις από το 1927 και εξής) μας μεταφέρουν αυτούσιες εικόνες από τα μικρά και μεγάλα γεγονότα του χωριού μας – κοινωνικά-κοσμικά και επαγγελματικά γεγονότα, νέα της Κοινότητας, μεγάλα δημόσια έργα (Δημοτικό Σχολείο, Μουσείο, Σχολαρχείο)... και μας πληροφορούν (οι ανταποκρίσεις) για τα έθιμα, τις γιορτές και τις διασκεδάσεις των πατεράδων και παππούδων μας: τα γλέντια στην Πόλη, οι χοροί σε σπίτια του Σταυρού ή στην Αίθουσα, ο Καραγκιόζης του Περικλέτου, ο κινηματογράφος του Πάλμου, η Ρομάντσα – σε εναλλαγή με τις δύσκολες εποχές: ο πόλεμος, οι σεισμοί, η μετανάστευση...

Το πλούσιο φωτογραφικό υλικό των βιβλίων, από παλιές σταυριώτικες οικογένειες, ζωντανεύει τις σελίδες τους, και προσθέτει στο έργο λαογραφική αξία, αλλά και αξία σαν πηγή πληροφοριών – π.χ. το πρώτο από τα πολλά συμπεράσματα που εξάγονται από τις φωτογραφίες αυτές είναι το «δέσιμο» της οικογένειας – στην Ιθάκη αλλά και στις χώρες της αποδημίας. Μέσα από τις φωτογραφίες ξεδιπλώνονται όλες οι πτυχές της ζωής: το άρμεγμα της γίδας, ο κούρος, η ρόκα, ο αργαλειός, ο τρύγος… το καφενείο, η Πόλη, τα Κούλουμα, τα κάλαντα… ο γάμος, τα προικιά, το γλέντι… ο Πόλεμος, η αναχώρηση για την Αυστραλία…

Μέσα στις σελίδες των δύο τόμων ξεχωριστή θέση έχουν τα σημαντικά πρόσωπα του χωριού μας: Ο Παναγής Λεκατσάς και ο Δώρης Κουβαράς, τους οποίους αναφέραμε. Οι ευεργέτες του χωριού μας – κοντά στους πολλούς ανώνυμους δωρητές: Ελένη Σταμελάτου, Ιωάννης Παπαδόπουλος, Ευθύμιος Πεταλάς, Νικόλαος Ραυτόπουλος-Πασάς, Χρήστος και Άλκηστις Παΐζη… Αλλά και οι συγχωριανοί μας που έπεσαν θύματα πολέμων… Και βέβαια ο άγιος του χωριού μας Παπουλάκης.

Το έργο της Ρίτας Τσιντίλη-Βλησμά που σήμερα παραδίδεται από τον Κοινωφελή Όμιλο στο χωριό μας εκπληρώνει ένα χρέος τιμής και μνήμης προς τις γενιές που έφυγαν, και αποτελεί μια ανεκτίμητη προσφορά γνώσης για τις γενιές που θα έρθουν, και θα μπορούν να ανατρέξουν σε αυτό για να αντλήσουν πολύτιμες πληροφορίες για τον τόπο τους. Εξίσου ανεκτίμητη είναι η αξία αυτού του έργου για τους ξενιτεμένους μας, απόδημους τρίτης και τέταρτης γενιάς, που θα θελήσουν να γνωρίσουν τις ρίζες τους.

Η ιστορία του χωριού μας δεν τελειώνει με το έργο αυτό – η ιστορία κάθε τόπου είναι ανεξάντλητη. Όμως το έργο αυτό, συγκεντρώνοντας στοιχεία που πριν βρίσκονταν διάσπαρτα και κατακερματισμένα σε διάφορα βιβλία και σε αρχεία (κρατικά αρχεία ή προσωπικές συλλογές), θα αποτελέσει έναν πολύτιμο οδηγό για τον μελλοντικό ερευνητή της ιστορίας του χωριού μας, από όπου θα αντλήσει άφθονο υλικό για περαιτέρω μελέτη. Το έργο αυτό είναι, όπως σημειώνει η ίδια η συγγραφέας, «ένα σκαλοπάτι για τον αυριανό», που θα έχει πλέον κάπου να πατήσει για να προχωρήσει πιο πέρα – και αυτό είναι μία ακόμα ανεκτίμητη προσφορά του έργου της Ρίτας.

Στον Κοινωφελή Όμιλο Σταυρού εκφράζουμε θερμά συγχαρητήρια για την απόφασή του να εκδώσει το παρόν έργο, που αποτελεί ΘΗΣΑΥΡΟ για ένα χωριό. Μια απόφαση που πρέπει να στηριχθεί από όλους, ώστε να έχει και συνέχεια, και να βρει μιμητές.

Και στην αγαπητή μας Ρίτα, που προσέφερε στο χωριό μας, χωρίς κανένα οικονομικό όφελος, την πολύχρονη πνευματική της εργασία, εκφράζουμε τις ευχαριστίες μας και την ευχή να μας δώσει και άλλα σπουδαία έργα σαν αυτό στο μέλλον, που είναι ωφέλιμα όχι μόνο για το χωριό μας, μα και για όλη την Ιθάκη. Διότι βιβλία σαν το σημερινό δεν είναι σημαντικά μόνο για τον τόπο που περιγράφουν, μα για κάθε άνθρωπο όπου γης, καθώς περιλαμβάνουν όλα εκείνα τα στοιχεία, τα μικρά και τα μεγάλα, που συνθέτουν τη ζωή και τον πολιτισμό κάθε τοπικής κοινωνίας: τον αγώνα για την επιβίωση, τις δυσκολίες, την ξενιτιά – αλλά και τα γλέντια, τις κεφάτες βραδιές στα σπίτια, τις θεατρικές παραστάσεις, τα παιχνίδια των παιδιών (σαν το καραβάκι που έφτιαξαν τα παιδιά του Σταυρού στις Αποκριές του ’35, σε μία από τις φωτογραφίες που κοσμούν το βιβλίο) – στοιχεία πολύτιμα, που προσφέρονται μέσα από αυτό το έργο προς όλους εκείνους που ψάχνουν να βρουν «από τι φτιάχνονται οι πατρίδες».

Σπύρος Σ. Κουβαράς

Σταυρός Ιθάκης, 19 Ιουλίου 2013